«جعاله» در لغت به معنای مزدی است که در برابر انجام کاری قرار داده می‌شود و در اصطلاح فقها، صیغه‌ای است که ثمره آن به دست آوردن منفعتی در برابر عوض است. البته برای انعقاد جعاله، شرط نیست که کارمزد معلوم باشد.
از جعاله، تعاریف دیگری نیز صورت گرفته است که بر اساس یکی از تعاریف فقها، ملتزم شدن جاعل به دادن عوض در قبال عملی که حلال و مقصود عقلا است، جعاله نامیده می‌شود.
همچنین در تعریف دیگری، جعاله عبارت است از التزام شخص به پرداخت اجرت و پاداش معلوم در مقابل عملی، اعم از اینکه عامل، معین باشد یا خیر.
جعاله نوعی سفارش کار است و همان طور که در ماده 561 قانون مدنی آمده، عبارت است از «التزام شخصی به ادای اجرت معلوم در مقابل عملی اعم از این که طرف، معین باشد یا غیرمعین.»
ارکان جعاله
جعاله یک نوع عقد و از جمله عقود معین است و جاعل با خواندن صیغه‌ای خود را ملزم می‌کند که در صورت انجام شدن کاری مشخص برای او از سوی دیگری، این شخص مستحق مزد و عوض است.
به عنوان مثال، فردی که یک راس دام خود را گم کرده است، اعلام می‌کند که هر کس حیوان گمشده او را پیدا کرد، مبلغی مشخص دریافت می‌کند.
جعاله از سه رکن جاعل، عامل و جُعل تشکیل می‌شود:
1- جاعل: کسی که انجام کاری را درخواست می‌کند.
2- عامل: کسی که کار درخواستی را انجام می‌دهد.
3- جُعل یا (جعیله): عوض و مزد را می‌گویند.
شرط است که جاعل باید بالغ و عاقل باشد و حاکم شرع او را از تصرف در اموالش منع نکرده باشد اما در خصوص عامل، وجود این شروط، ضروری نیست.
شرایط عمل مورد جعاله
کارهایی مورد جعاله قرار می‌گیرند که شرایط زیر را داشته باشند:
1- کار مورد جعاله، حلال و مشروع باشد. چرا که جعاله بر انجام کارهای حرام مثل زنا باطل است.
2- کار، غرض و منفعت قابل توجه عقلایی داشته باشد، بنابراین جعاله بر انجام کارهای عبث و بیهوده از قبیل کشیدن تمام آب چاه یا رفتن به اماکن خطرناک و تاریک صحیح نیست.
3- عمل مورد جعاله از کارهای واجب بر جاعل نباشد. به عنوان مثال، جاعل بگوید هر کسی نماز ظهر و عصر مرا بخواند، مبلغی مشخص به او می‌دهم که در این صورت جعاله باطل است.
اقسام جعاله
جعاله به اعتبار چگونگی ایجاب و پیشنهاد آن، بر دو قسم است:
1- جعاله خاص
در جعاله خاص، ایجاب برای شخص معین است و طرف خطاب، یک یا چند نفر خاص هستند. مثل این که پدر به فرزند خود بگوید که اگر فلان مساله را حل کنی، مبلغی مشخص به تو خواهم داد.
2- جعاله عام
در جعاله عام، هدف جاعل، رسیدن به مقصود خود است و برای او فرقی ندارد که کار مورد نظر توسط چه کسی انجام شود. به عنوان مثال، می‌گوید که هر کس فلان کار را انجام دهد، به او مبلغی مشخص پاداش می‌دهم.
انعقاد جعاله
در جعاله، ایجاب از طرف جاعل بوده و به صورت عام یا خاص است. در ایجاب عام، همواره این امر مفروض است که التزام به پرداخت عوض یا اجرت، در مقابل اولین کسی است که عمل را انجام داده است. قبول در جعاله ممکن است صریح یا ضمنی باشد، همانطور که در جعاله عام چنین است.
جواز عقد جعاله
طبق قانون، جعاله تعهدی جایز است و تا زمانی که عمل به اتمام نرسیده باشد، هر یک از طرفین می‌توانند رجوع کنند اما اگر جاعل، در اثنای عمل عامل از جعاله رجوع کند، باید اجرت‌المثل عمل عامل را بدهد.
جعاله دارای این مزیت است که در آن معلوم بودن تفصیلی کار لازم نیست و موضوع التزام می‌تواند مجهول باشد، همانطور که قانون مدنی هم به آن تصریح دارد. چنان که در مورد اجرت نیز همین مطلب ثابت است.
کاری که به موجب جعاله، درخواست می‌شود، باید مشروع و عقلایی باشد، اگر شخصی، برای ارتکاب جرم یا کاری برخلاف اخلاق حسنه، ملتزم به دادن اجرت شود، جعاله باطل است.
آثار جعاله
جعاله با این که عقدی جایز است اما این موضوع بدین معنا نیست که هیچ اثری نداشته باشد، بلکه الزام جاعل، اثری دارد که در صورت فسخ جعاله، بر آن مترتب می‌شود:
1- کار مورد درخواست، مرکب از اجزایی بوده که هر کدام به صورت مستقل منظور جاعل بوده و پاداش دارد. در این صورت اگر پس از انجام قسمتی از کار، جعاله فسخ شود، عامل به نسبت عملی که انجام داده است، مستحق اجرت خواهد بود.
2- کار تجزیه‌پذیر نیست و انجام کل کار منظور جاعل است. در این صورت انجام مقدمات کار، بدون رسیدن به نتیجه، بدون اجرت خواهد بود.
زمانی عامل مستحق اجرت است که کار مورد نظر را انجام داده و به جاعل تحویل دهد.
در این زمینه پرسشی مطرح می‌شود، مبنی بر اینکه اگر انجام کار قبل از جعاله باشد، مثلا برای پیدا کردن ماشین، جایزه تعیین شده اما شخص قبل از اطلاع از این جعاله، ماشین را پیدا کرده باشد، آیا مستحق اجرت است یا خیر؟ در این مورد اگر توافق صریح یا ضمنی، بین دو طرف نباشد، نمی‌توان گفت که مستحق خواهد بود.
احکام جعاله
در جعاله، عامل زمانی مستحق اجرت است که جاعل درخواست انجام کاری کند. به عنوان مثال، جاعل بگوید هر کسی گمشده مرا یافت، به او این مبلغ را پرداخت خواهم کرد.بنابراین اگر گمشده قبل از درخواست جاعل در دست کسی باشد، بر او لازم است که آن را تحویل صاحبش بدهد و مستحق عوض هم نیست.همچنین عامل زمانی مستحق دریافت مزد است که کار درخواستی را به اتمام برساند. در صورتی که در عقد جعاله، عامل مشخصی مورد خطاب باشد و قرارداد جعاله با او بسته شود، اگر شخص دیگری غیر از عامل مشخص‌شده، کار مورد نظر را انجام دهد، این فرد مستحق اجرت نیست. چرا که طرف عقد نبوده و جاعل تعهدی نسبت به او ندارد. در این صورت، عامل معین نیز به دلیل اینکه کاری انجام نداده، مستحق اجرت نخواهد بود.
جعاله در نظام بانکی
در قانون عملیات بانکی و برای اینکه سودهای بانکی جنبه شرعی پیدا کند، 19 عقد شرعی پیش‌بینی شده که چند قرارداد دیگر به آنها اضافه شده و عقد جعاله یکی از این قراردادها است.
در قرارداد جعاله، علم اجمالی طرفین به عوضین کافی است و از سوی دیگر طرف مقابل جاعل نیز می‌تواند نامعین باشد. جعاله نسبت به دیگر قراردادهای معین از این امتیازات برخوردار است و با توجه به این ویژگی‌ها در قانون بانکداری بدون ربا تاکید شده است که بانک‌ها می‌توانند به منظور ایجاد قابلیت‌های متعدد از این عقد استفاده کنند.
آیین‌نامه فصل سوم قانون عملیات بانکی بدون ربا و دستورالعمل اجرایی جعاله کاربردهای جعاله در بانکداری را بیان می‌کند. مطابق این مقررات بانک‌ها در موارد زیر از جعاله استفاده می‌کنند: مواردی که بانک عامل جعاله است و مواردی که جاعل است.
بنابراین بانک می‌تواند به عنوان هر یک از طرف‌های عقد جعاله ظاهر شود و قرارداد جعاله منعقد کند. معمولا بانک‌ها در نقش عامل ظاهر می‌شوند و به انجام خدمات بانکی، سرمایه‌گذاری مستقیم از طریق شرکت‌های تابعه و انعقاد جعاله ثانویه می‌پردازند. گشایش اعتبارات اسنادی، صدور ضمانت‌نامه‌های بانکی و سرمایه‌گذاری مستقیم از سوی بانک‌ها می‌تواند در قالب جعاله انجام شود.
نمونه متن یک قرارداد جعاله
ماده ۱- طرفین قرارداد
طرف اول قرارداد
جاعل (پرداخت کننده اجرت در برابر کار) :
خانم/ آقای ……….. فرزند ………. به شماره شناسنامه ……….. کد ملی ………… صادره از …….. تلفن ثابت ……… همراه …..ساکن ………. .
طرف دوم قرارداد
عامل (شخصی که کار باید انجام دهد) :
خانم/آقای …….. فرزند ……….. به شماره شناسنامه ………. کد ملی ………… صادره از …… تلفن ثابت……… همراه ……..ساکن ………… .
ماده ۲- مورد جعاله
……………….. .
ماده ۳) حق الجعاله (اجرت کار) و نحوه پرداخت آن
اجرت عامل در انجام مورد جعاله مبلغ …… ریال وجه رایج معادل ……… تومان است که جاعل متعهد گردیده آن را در پایان مدت مرقوم نقداً به عامل بپردازد.
ماده ۴- مدت قرارداد
از تاریخ ………….. لغایت ………….. ماه/سال کامل شمسی.
ماده ۵- تعهدات طرفین
در این قسمت با توجه به مورد جعاله می‌توان تعهداتی را برای طرفین قرارداد در نظر گرفت.
ماده ۶- شرایط قرارداد
1- کلیه هزینه‌های ناشی از خرید مواد اولیه، لوازم کار، دستمزد و مزایای کارگران و حق بیمه و غیره به عهده عامل است.
2- هر یک از طرفین حق رجوع از این جعاله را مادامی که عمل به اتمام نرسیده و یا قبل از شروع به عمل دارد ولی اگر جاعل در اثناء عمل رجوع نماید باید اجرت المثل عمل عامل را به نسبت عملی که انجام داده بدهد هرچند فسخ از طرف خود عامل نیز شده باشد.
3- استحقاق عامل به دریافت تمامت جعل (عوض کار) موکول به انجام جعاله در موعد مقرر می باشد.
4- …………… .
5- ………….. .
6- ………….. .
7- …………. .
ماده ۷- وجه التزام
عامل متعهد و ملتزم است که در تحویل و انجام به موقع مورد جعاله طی مدت مرقوم اقدام نماید و در صورت تأخیر در انجام مورد جعاله عامل متعهد است روزانه مبلغ …… ریال معادل ……….. تومان به عنوان وجه التزام به جاعل بابت هر روز تأخیر بپردازد و جاعل حق دارد روزانه مبلغ ………. ریال معادل ……… تومان وجه التزام مذکور را در صورت تأخیر از اجرت کسر و باقی را بپردازد.
ماده ۸- مرجع حل اختلاف
در صورت بروز هرگونه اختلاف فی مابین و نیز در رابطه با حسن انجام کار طبق مشخصات فنی مندرج در صورت وضعیت مزبور، طرفین داوری خانم/ آقای ………….. فرزند ………….. شماره شناسنامه ………… ساکن …….. را پذیرفته و مورد را به داور مزبور ارجاع کرده و رأی آن داور برای طرفین در مورد ارجاعی قاطع و غیرقابل اعتراض بوده و لازم الاجراء است و ذینفع حق دارد در صورت تمایل به دادگاه صالحه مراجعه نماید.
ماده ۹- اقامتگاه طرفین
هرگونه اخطار، درخواست و مکاتبه در خصوص مفاد این قرارداد باید کتباً به نشانی طرفین که در این قرارداد نوشته شده و اقامتگاه قانونی آنان محسوب می‌شود ارسال گردد. در صورتی که این محل تغییر کند می‌بایست محل جدید بلافاصله کتباً به طرف دیگر اطلاع داده شود و در صورت تخلف، ارسال اخطار، درخواست یا مکاتبه به اقامتگاه قانونی سابق وی، ابلاغ شده تلقی خواهد شد.
ماده ۱۰- نسخه های قرارداد
این قرارداد مشتمل بر ده ماده در تاریخ ……. در … نسخه با اعتبار واحد تنظیم و بین طرفین مبادله گردید و مفاد و مندرجات آن مورد توافق کامل طرفین می باشد.
امضاء طرف اول قرارداد (جاعل)
امضاء طرف دوم قرارداد (عامل)
